Έχοντας όλοι στο νου μας το τραγικό περιστατικό της σύγκρουσης των τρένων, ας δούμε πώς μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά που δεν έχουν άμεση εμπλοκή στο συγκεκριμένο καταστροφικό γεγονός, άλλα πληροφορούμενα το δυστύχημα έχουν ανάγκη από το άνοιγμα και την επεξεργασία του θέματος.
Ένα καταστροφικό γεγονός είναι ένα ακραίο γεγονός που δεν εντάσσεται στην κανονική πορεία της καθημερινότητας και επηρεάζει πολλές οικογένειες ή και ολόκληρες κοινότητες. Μπορεί να βιωθεί ως απειλητικό, τραυματικό, να προκαλέσει φόβο και αίσθημα αδυναμίας, καθώς το άτομο μπορεί να νιώθει ότι δεν δύναται να το διαχειριστεί με τα ψυχικά αποθέματα που ήδη διαθέτει.
Τέτοια γεγονότα μπορεί να είναι ένας βίαιος και απροσδόκητος θάνατος, τρομοκρατικές επιθέσεις ή πράξεις πολέμου, φυσικές καταστροφές ή καταστροφές που έχουν προκληθεί από ανθρώπινη αμέλεια, σοβαρά αυτοκινητιστικά δυστυχήματα ή σε μέσα μαζικής μεταφοράς.
Τα γεγονότα αυτά μπορεί να επηρεάσουν το άτομο, το άμεσο οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον, την κοινότητα ενός σχολείου, την τοπική κοινότητα ή και ένα ολόκληρο έθνος. Παράγοντες που μπορεί να ενισχύσουν την βίωση ενός γεγονότος «ψυχοτραυματικά» είναι ο βαθμός εμπλοκής (αν αφορά άμεσα το ίδιο ή την οικογένειά του), η σοβαρότητα του γεγονότος (η έκταση, η διάρκεια, αν υπήρχαν θάνατοι, τραυματισμοί, καταστροφές περιουσιών), η αιτία του συμβάντος (αν ήταν φυσική καταστροφή ή προκαλούμενη από τον άνθρωπο, με πρόθεση ή χωρίς) και το αν θα μπορούσε να είχε προβλεφθεί ή να αποτραπεί.
Tα παιδιά αποτελούν μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα σε τέτοια ψυχοπιεστικά γεγονότα και έχουν ανάγκη να ενημερωθούν, να κατανοήσουν και να μπορέσουν να εκφραστούν. Σημαντικό είναι να έχουμε στο νου μας ότι τα παιδιά μπορεί να δυσκολεύονται να εκφράσουν την αναστάτωση ή τη λύπη τους μέσα από το λόγο, οπότε μπορεί να εκδηλώσουν την ανησυχία ή τη δυσφορία τους με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την ηλικία τους.
Μπορεί να παρατηρηθούν αλλαγές στη συμπεριφορά τους (απομόνωση, εσωστρέφεια, επιθετική συμπεριφορά ή ανησυχία) ή να παρουσιάσουν σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, ανησυχία στον ύπνο κ.α.). Κάποια παιδιά μπορεί να χρειάζονται περισσότερο χρόνο να επεξεργαστούν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, οπότε να επανέρχονται στο θέμα αυτό καιρό μετά.
Aς δούμε λοιπόν, τί μπορούμε να κάνουμε ως ενήλικες σε ένα άμεσο, πρώτο επίπεδο για να βοηθήσουμε τα παιδιά:
- Διαχειριζόμαστε τα δικά μας συναισθήματα
Πριν «φροντίσουμε» τα παιδιά μας σημαντικό είναι να φροντίσουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας. Να έρθουμε δηλαδή σε επαφή με τα δικά μας συναισθήματα που έχουν προκληθεί από το τραγικό γεγονός, να τα κατανοήσουμε και να τα αγκαλιάσουμε. Τα παιδιά έχουν
ανάγκη από γονείς ψύχραιμους που μπορούν να «αντέξουν» μπροστά στις αντιξοότητες. - Παρέχουμε πληροφόρηση
Τα παιδιά έχουν ανάγκη, όπως όλοι μας, να ενημερωθούν, ώστε να μπορέσουν να κατανοήσουν τί έχει συμβεί και γιατί. Αρχικά, μπορούμε να διερευνήσουμε τί έχει καταλάβει το παιδί αλλά και τί παραπάνω θα ήθελε να πληροφορηθεί. Καλό είναι τα παιδιά να λάβουν ενημέρωση από πρόσωπα εμπιστοσύνης και να μην εκτίθενται άκριτα και ατέρμονα σε εικόνες και σχολιασμούς στα μέσα ενημέρωσης. Η παρουσία των μικρών παιδιών σε συναισθηματικά φορτισμένες συζητήσεις ενηλίκων σίγουρα δεν είναι βοηθητική. Οι πληροφορίες είναι καλό να δίνονται μέσα στην οικογένεια σε κλίμα ψυχραιμίας.
Η ενημέρωση χρειάζεται να γίνει έγκαιρα, γιατί όσο μεγαλύτερο διάστημα παρεμβάλλεται είναι πιθανό να δημιουργηθούν παρερμηνείες, συναισθήματα φόβου, και εγκατάλειψης. Ενημερώνουμε με σαφήνεια και ειλικρίνεια για το γεγονός, αλλά μπορούμε να ρυθμίσουμε την ποσότητα των πληροφοριών που θα δώσουμε ανάλογα με την ηλικία. Δεν χρειάζεται να ωραιοποιούμε την πραγματικότητα που μπορεί να είναι οδυνηρή και να μην αλλάζει.
Είναι σημαντικό να χρησιμοποιήσουμε λέξεις και εκφράσεις που είναι σαφείς, ώστε να μην υπάρξει παρερμηνεία και να γίνει κατανοητό το οριστικό του γεγονότος, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παιδιά μικρής ηλικίας. Για παράδειγμα χρησιμοποιούμε λέξεις όπως «θάνατος», «πέθανε» και όχι «έφυγε», «τον πήρε ο Θεός», «πήγε στον ουρανό». Λαμβάνουμε υπόψη ότι πίσω από μια απλή ερώτηση ενός παιδιού μπορεί να κρύβονται βαθύτερες ανησυχίες (για παράδειγμα μήπως κάτι αντίστοιχο συμβεί στο ίδιο ή στους οικείους του παιδιού) .
- Διευκολύνουμε την έκφραση συναισθημάτων
Στη συνέχεια, προσπαθούμε να διευκολύνουμε την έκφραση συναισθημάτων, σκέψεων και εμπειριών των παιδιών. Υποστηρίζουμε τα παιδιά ώστε να βρουν τις λέξεις για να εκφραστούν, ενθαρρύνοντας ερωτήσεις σχετικές με το γεγονός. Σημαντικό είναι να δείξουμε κατανόηση και αποδοχή σε συναισθήματα θυμού. Στα μικρά παιδιά μπορούμε να διευκολύνουμε την έκφραση των συναισθημάτων με μη λεκτικούς τρόπους όπως το παιχνίδι, η ζωγραφική, τη συγγραφή ποιημάτων/ γραμμάτων, τα παραμύθια.
Προσφέρουμε «χώρο» και χρόνο στα παιδιά για να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους. Παραμένουμε διαθέσιμοι για όταν ένα παιδί θελήσει να μοιραστεί τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Είναι σημαντικό να ξέρει ότι είμαστε εκεί να το ακούσουμε όταν εκείνο θελήσει. Ακούμε τις εντυπώσεις, τις ιδέες και τα συμπεράσματα των παιδιών με αποδοχή.
Διαβεβαιώνουμε τα παιδιά ότι οι αντιδράσεις και τα συναισθήματά τους είναι φυσιολογικά. Το να επικοινωνήσουμε τα δικά μας συναισθήματα και τις σκέψεις είναι βοηθητικό, καθώς τα βοηθάμε να έρθουν σε επαφή με τα δικά τους συναισθήματα, χωρίς να προσποιούμαστε ότι είμαστε άτρωτοι ως ενήλικες.
- Ενισχύουμε το αίσθημα ασφάλειας και ελέγχου. Η ανάγκη του παιδιού είναι να αισθάνεται ότι μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του. Σημαντικό είναι να παρέχουμε, όσο είναι εφικτό, προβλεψιμότητα, ρουτίνα, επιλογή και έλεγχο. Διαβεβαιώνουμε τα παιδιά ότι είναι ασφαλή και ότι η ζωή τους δεν θα πάψει να είναι μια καλή και γεμάτη αγάπη ζωή.
- Δίνουμε ελπίδα και ενισχύουμε την ψυχική ανθεκτικότητα. Ας δώσουμε έμφαση στην αλληλεγγύη, στη βοήθεια, στο να γίνουμε μέρος της πιθανής λύσης ή της βελτίωσης των προβλημάτων που έχουν προκύψει. Ας ανταποκριθούμε στην ανάγκη των παιδιών για νοηματοδότηση του γεγονότος, αλλά και για αισιοδοξία για το μέλλον.
Το σημαντικό, εν τέλει, δεν είναι να αναζητούμε τις απόλυτα σωστές απαντήσεις στα ερωτήματα των παιδιών για τα οδυνηρά γεγονότα, αλλά να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης και ασφάλειας, ώστε το παιδί να νιώσει ότι μπορεί να θέσει τις δύσκολες ερωτήσεις. Το να σταθούμε δίπλα στα παιδιά και να εμπεριέξουμε όλα τους τα συναισθήματα θα τα βοηθήσει να τοποθετήσουν μέσα τους το γεγονός με ένα τρόπο μη τραυματικό.
Τέλος, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι παιδιά που έχουν άμεσα εμπλακεί σε ένα καταστροφικό γεγονός θα βιώσουν μια διεργασία θρήνου. Σε αυτή την περίπτωση που, ενδεχομένως, να παρουσιαστούν επίμονες τραυματικές αντιδράσεις στα παιδιά, θα πρέπει να υπάρξει διαφορετική διαχείριση από την προαναφερόμενη και να χρειαστεί το παιδί και η οικογένεια τη στήριξη κάποιου ειδικού ψυχικής υγείας.
Κούμπουλη Μαρία, MSc, Ψυχολόγος για Γονείς, Παιδιά και Εφήβους, Συνεργάτης του Tμήματος Παιδιού Εφήβου και Οικογένειας του Ινστιτούτου Ψυχοκοινωνικής Ανάπτυξης(Ι.Ψ.Α), Λάρισα